Παιδιά και έφηβοι, θύτες και θύματα σχολικού εκφοβισμού που δέχθηκαν υπηρεσίες από το Κέντρο Παροχής Συμβουλευτικής της «Πρωτοβουλίας για το Παιδί

Γράφει η Θεοδώρα Νιώπα

Το γεγονός ότι οι ενήλικες, εκπαιδευτικοί και γονείς που πλαισιώνουν το σχολικό περιβάλλον, δεν γίνονται αυτόπτες ή αυτήκοοι μάρτυρες συμπεριφορών και πράξεων που συνιστούν εκφοβισμό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι εκλείπουν αυτά τα περιστατικά. Οι συμπεριφορές αυτές εκδηλώνονται πολύ συχνά σε τόπους και χρόνους όπου οι ενήλικες δεν είναι παρόντες.  

Είναι σημαντικό εκπαιδευτικοί και γονείς να παραμένουν ενωμένοι ακολουθώντας τις αρχές και τους κανόνες που διέπουν την εκάστοτε εκπαιδευτική κοινότητα και οι οποίοι θέτουν ως προτεραιότητα την ψυχοσωματική ασφάλεια των παιδιών. Οι εκπαιδευτικοί είναι σε θέση μέσα από την καθημερινή επαφή με τους μαθητές τους να αφουγκράζονται τις αλλαγές στη σχολική ατμόσφαιρα της τάξης και, κατά συνέπεια, να εντοπίζουν έγκαιρα και να διαχειρίζονται τις όποιες δυσαρμονίες. Οι μαθητές θα πρέπει να είναι ενημερωμένοι με σαφήνεια για τον τρόπο αναφοράς των εκφοβιστικών συμπεριφορών, αισθανόμενοι, ταυτόχρονα, ασφαλείς στο να το πράξουν. Η εκδήλωση ενδιαφέροντος από εκπαιδευτικούς και γονείς για τη σχολική ζωή του μαθητή, η πρόσκληση για ανοιχτή επικοινωνία και η διατύπωση των κατάλληλων ερωτήσεων μπορεί να κάνει τη διαφορά στην καθημερινότητα ενός παιδιού.

Στο Κέντρο Αναφοράς και Παροχής Συμβουλευτικής της «Πρωτοβουλίας για το Παιδί» ερχόμαστε σε επαφή καθημερινά με παιδιά και εφήβους που εκδηλώνουν επιθετική ή και αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. Επιπλέον, αρκετά από αυτά έχουν εμπλακεί στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης. Για το έτος 2023 παρακολουθήθηκαν 82 παιδιά της προαναφερόμενης ομάδας – στόχου. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας παρείχαν, προκύπτουν τα εξής:

• Τα 78 (95%) έχουν εμπλακεί σε περιστατικά σχολικού εκφοβισμού.
• Τα 25 (32%) ταυτοποίησαν τους εαυτούς τους ως θύτες, αν και στο παρελθόν έχουν υπάρξει τα ίδια θύματα συστηματικού εκφοβισμού. Τα συγκεκριμένα παιδιά είχαν αναφέρει σε ενήλικα πρόσωπα του οικογενειακού και του σχολικού περιβάλλοντός τους τα περιστατικά των εκφοβιστικών συμπεριφορών που δέχονταν, αλλά η σωματική και ψυχολογική επιθετικότητα απέναντί τους δεν σταμάτησε. Η απογοήτευση που προέκυψε από την αδυναμία των ενηλίκων να τα προστατεύσουν οδήγησε στην υιοθέτηση, εκ μέρους τους, μιας σκληρής συμπεριφοράς και στην ταύτισή τους με τον ρόλο του «θύτη» και του «επιτιθέμενου». Αυτό έγινε καθώς τα παιδιά θεώρησαν ότι αυτή είναι η μόνη αποτελεσματική μέθοδος επιβολής ή άμυνας απέναντι σε όποια εκλαμβανόμενη ως επίθεση συμπεριφορά ή και αμφισβήτησης της θέσης τους στην ομάδα από άλλους συνομηλίκους.
• 53 παιδιά δήλωσαν ότι έχουν καταστεί θύματα σχολικού εκφοβισμού, αλλά μόνο στο 10% των περιπτώσεων αυτών προέβησαν σε αναφορά προς ενήλικες. Τα παιδιά αυτά θεωρούν, εκ των προτέρων, ότι κανείς δεν έχει την ικανότητα να τα προστατεύσει πλήρως και συχνά αποδίδουν υπεράνθρωπες ιδιότητες στον θύτη. Τις περισσότερες φορές τα παιδιά θύματα μοιράζονται το πρόβλημά τους με τους συνομηλίκους τους ή σε άλλες περιπτώσεις εφαρμόζουν τακτικές καθησυχασμού του θύτη, δηλώνοντας υποταγή, με την ελπίδα ότι θα μειωθεί ή θα διακοπεί η κακοποιητική συμπεριφορά σε βάρος τους.
• Στην πλειονότητα των περιστατικών που μας έχουν αναφερθεί φαίνεται πως οι ανήλικοι θύτες βιώνουν (τουλάχιστον) συναισθηματική παραμέληση στο οικογενειακό τους περιβάλλον, σε ποσοστό 90%.
• Σε ένα ποσοστό 10% διαφαίνεται ότι το κίνητρο του θύτη είναι ωφελιμιστικό, π.χ. αρπαγή αντικειμένων από το θύμα. Ανησυχία προκαλούν οι πληροφορίες για επιθετικές πράξεις μεταξύ εφήβων που εκκινούνται από τη διαμάχη για τα συγκρουόμενα συμφέροντα που απορρέουν από τη διάπραξη παραβατικών πράξεων.
• Οι αιτίες που οδηγούν τα κορίτσια στην εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών σχετίζονται με τις συντροφικές σχέσεις (π.χ. ένα κορίτσι θα επιτεθεί σε μια συνομήλικη που έχει συνάψει σχέσεις με έναν πρώην σύντροφό της) ή σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιούν υποτιμητικές συμπεριφορές σε βάρος συνομηλίκων τους εξαιτίας κάποιου ιδιαίτερου χαρακτηριστικού τους (π.χ. αν το θύμα φοράει γυαλιά, είναι υπέρβαρο, κ.λπ.). Υπάρχει μια αύξηση στο ποσοστό των κοριτσιών που χρησιμοποιούν σωματική βία, αλλά η συνηθέστερη μορφή εκδήλωσης των εκφοβιστικών συμπεριφορών είναι οι τακτικές χειραγώγησης, περιθωριοποίησης και εξευτελισμού του θύματος. Οι τακτικές αυτές, αν και δεν είναι ιδιαίτερα εμφανείς, μπορούν να έχουν πολύ αρνητική επίδραση στην ψυχολογική κατάσταση του θύματος.
• Τα αγόρια χρησιμοποιούν περισσότερο τη σωματική επίθεση και τον χλευασμό σε βάρος των θυμάτων τους. Επίσης, έχουν παρατηρηθεί φαινόμενα όπου τα αγόρια ενδέχεται να επιτεθούν σωματικά σε κάποιον συμμαθητή τους χωρίς να έχουν δεχθεί ανάλογη πρόκληση. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι θύτες αναφέρουν ότι είχαν την ανάγκη να εκδηλώσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα με επιθετικό τρόπο, ανεξάρτητα από το αν ο δέκτης της επίθεσης δεν τους προκάλεσε.

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του γονέα του παιδιού που εκφοβίζει. Ο γονέας που θα υποστηρίξει την αρνητική συμπεριφορά, θα υπεραμυνθεί αυτής και θα αρνηθεί την ψυχοκοινωνική βοήθεια που θα προταθεί από το σχολείο και τις υπηρεσίες παιδικής προστασίας, θα ενισχύσει την αίσθηση παντοδυναμίας ενός ανηλίκου. Η πρόγνωση είναι ότι, αργά ή γρήγορα, αυτή η έλλειψη οριοθέτησης του παιδιού θα δημιουργήσει προβλήματα και στον ίδιο τον γονέα, καθώς θα γίνει και αυτός αποδέκτης της ίδιας εναντιωματικής συμπεριφοράς. Συνήθως, αυτή είναι η χρονική στιγμή που ο γονέας θα σταθεί αδύναμος απέναντι σε αυτή την αδιακρίτως εκφραζόμενη αίσθηση παντοδυναμίας του παιδιού και τότε θα προβεί προς αναζήτηση ψυχοκοινωνικής βοήθειας. Συνήθως, όμως, το παιδί δεν είναι πλέον δεκτικό. Στο σύνολο των περιπτώσεων που διαχειριζόμαστε τα παιδιά έχουν παραχωρήσει την καθοδήγησή τους στην ομάδα των συνομηλίκων, ενώ οι γονείς και οι θεσμοί που εκφράζουν οποιαδήποτε μορφή εξουσίας (γονείς, επαγγελματίες παιδικής προστασίας, εκπαιδευτικοί, αστυνομικοί), έχουν πια καθαιρεθεί από αυτόν τον ρόλο. Ο δρόμος προς την κατάκτηση των δεξιοτήτων που απαιτούνται για την ένταξη των παιδιών αυτών στην κοινωνία ως υπεύθυνων και χρήσιμων πολιτών, θα είναι μακρύς και δύσκολος.

Για όλες τις παραπάνω περιπτώσεις το Κέντρο Αναφοράς και Παροχής Συμβουλευτικής της «Πρωτοβουλίας για το Παιδί» βρίσκεται στη διάθεση παιδιών, εφήβων, γονέων και εκπαιδευτικών σε 24ωρη βάση, στο 2331023700.

* Η Θεοδώρα Νιώπα είναι Κοινωνική Λειτουργός στο Κέντρο αναφοράς και Παροχής Συμβουλευτικής