200 χρόνια από την μάχη της Βέροιας και της Παναγίας Δοβράς. Η προσπάθεια κατάληψης της Βέροιας από τους επαναστατημένους Ρωμιούς στις 8 Μαρτίου 1822 (Α΄ Μέρος)

Τρίτη, 08 Μαρτίου 2022 09:34
Γράφτηκε από τον/την Αρθρογράφος

"200 χρόνια από την μάχη της Βέροιας και της Παναγίας Δοβράς.

Η προσπάθεια κατάληψης της Βέροιας από τους επαναστατημένους Ρωμιούς στις 8 Μαρτίου 1822"

Α΄ Μέρος

Επιμέλεια: Ασβεστάς Βασίλης

Οι Έλληνες αψηφώντας τις αναλογίες των αριθμών, ανέλαβαν να πραγματοποιήσουν την επανάσταση του 1821 ξεπερνώντας τα ανθρώπινα μέτρα και απέδειξαν ότι το μεγαλείο ενός αγώνα βασίζεται στη δύναμη της θέλησης. Αυτό συνειδητοποίησαν και νίκησαν!

200 χρόνια μετά, με σεβασμό στην αλήθεια και την ιστορία, καλούμαστε να τιμήσουμε τη μνήμη των ηρώων, για την προσφορά τους στον αγώνα για ελευθερία και ανεξαρτησία.

veria maniate polemistes

Κλέφτες κατά την επανάσταση του1821

Προεπαναστατική περίοδος.

Από τα τουρκικά αρχεία της πόλης της Βέροιας πληροφορούμαστε ότι στην περιοχή άνθισε ο κλεφταρματολισμός κατά τον 17ο και 18ο αιώνα και ότι πολλοί ξένοι αγωνιστές και κλέφτες ξεσήκωναν τον ντόπιο πληθυσμό. (Χιονίδης, 1985:3)

Κατά την προεπαναστατική περίοδο οι Έλληνες της Μακεδονίας είχαν αφυπνιστεί και αυτοί από τη Φιλική Εταιρεία και προσδοκούσαν την έναρξη της επανάστασης. Στη Φιλική εταιρεία ήταν μυημένοι αρκετοί Ημαθιώτες, όπως οι Βεριώτες: Γεώργιος Παπαλαζάρου στη Βουδαπέστη, ο Νάνος ή Νανάκος Περδίκης του Χριστοδούλου στο Βουκουρέστη, ο ιεροδιάκονος Καλλίνικος που απαγχονίστηκε στα Χανιά και ο Δημήτριος Μακρής που κατοικούσε στη Ρωσία. Μυημένοι ήταν επίσης ο γέρο-Καρατάσιος από τον Στενήμαχο της Νάουσας, ο Ζαφειράκης Θεοδοσίου Λογοθέτης, οι κλεφταρματώλοι από την Κόκουβα Πιερίων, Αθανάσιος και Γεώργιος Συρόπουλος καθώς και οι Πετσαβαίοι, ο Λιόλιος ο Ξηροληβαδιώτης, κ.α. (Βαλσαμίδης, 2017. Χιονίδης, 1985:3)

Την περίοδο, 1787-1792 ξεσηκώθηκε η Βόρειος Ελλάδα με υποκινητή το γιατρό Λουδοβίκο ή Λουίζη Σωτήρη. Στην κίνηση συμμετείχε και η Βέροια με αρχηγό τον Μητροπολίτη Δανιήλ. Δυστυχώς ούτε η κίνηση αυτή δεν είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα μετά από δύο συνάξεις δεσποτών, προκρίτων και οπλαρχηγών της Βέροιας και άλλων περιοχών στη Νάουσα και την Κοζάνη. (Χιονίδης, 1985:3)

Από οθωμανικό έγγραφο, μαθαίνουμε ότι:

Σε όλη την έκταση του Βερμίου και στις πεδιάδες της Βέροιας και του Γιδά επικρατούσε επαναστατικός αναβρασμός.

Από οθωμανικό έγγραφο, επιβεβαιώνεται το ανώτερο γεγονός, δηλαδή: «...εις την Βέροιαν και τα διάφορα μέρη αυτής της περιοχής, αφ’ ότου εξεράγη η επανάστασις των βδελυρών απίστων Ελλήνων, ενεφανίσθησαν διάφορα ύποπτα και αναρχικά στοιχεία προερχόμενα από άλλα μέρη αγνώστου δε ταυτότητος, τα οποία κατά διαφόρους τρόπους υποκινούν και παρακινούν τους απίστους ραγιάδες να επαναστατήσουν ...».

Στις αρχές του 1821, ο υπασπιστής του Γρηγορίου Σάλα, Νικόλαος Κανούσης ήρθε σε επαφή με τους Ζαφειράκη – Κρατάσιο – Γάτσο, για να συντονίσει την επανάσταση στην περιοχή. Έγινε όμως αντιληπτή η δραστηριότητα και άμεσα οι Τούρκοι κατάφεραν να καταστείλουν κάθε ενέργεια, με αποτέλεσμα να αναβληθούν τα επαναστατικά σχέδια στην ευρύτερη περιοχή. (Κολτσίδας, 2012:345)

Επίσης οι Βεριώτες αντιστάθηκαν στη διαταγή του διοικητή της Θεσσαλονίκης Γιουσούφ μπέη (αρχές 1821) να στρατολογηθούν οι χριστιανοί της Βέροιας και της περιοχής της. Οι Βεροιώτες φυγάδευσαν τα παιδιά τους στα κρησφύγετα των κλεφτών στα υψώματα του Βερμίου και κυρίως στα λημέρια του καπετάν Διαμαντή στην Καστανιά. (Κολτσίδας, 2012:346-347)

Για τους παραπάνω λόγους, στις 9 Δεκεμβρίου του 1821 διατάχθηκε απογραφή στη πόλη της Βέροιας προκειμένου να εντοπίσουν οι τουρκικές αρχές τους ξένους που βρίσκονταν στη πόλη και υποκινούσαν τον ντόπιο πληθυσμό να ξεσηκωθεί. Είχε δοθεί η αυστηρή εντολή να φονεύονται όσοι στερούνταν πιστοποιητικού ταυτότητας, τα δε μέλη της οικογένειάς τους να πουλιούνται σκλάβοι. (Κολτσίδας, 2012:345,348. Χιονίδης, 1985:4)

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Η επανάσταση στην Ημαθία δεν αποτελούσε μια αυτόνομη, επανάσταση μιας περιοχής και μίας ορισμένης ομάδας οπλαρχηγών. Αντίθετα, ήταν μέρος, σχεδιασμένης με επιμέλεια επανάστασης όλης της Μακεδονίας που συντάχθηκε στο στρατηγείο του Υψηλάντη με την παρουσία του Νικολάου Κασομούλη και ομάδας αρματολών από τη Μακεδονία, με προγραμματισμένα παράλληλα γεγονότα, που θα λάβαιναν χώρα την άνοιξη του 1822 στην Ήπειρο και τη Χίο.

Το γενικό σχέδιο, προέβλεπε συνδυασμένες δράσεις Βορρά και Νότου όπως:

- Κίνηση εκστρατευτικού σώματος από το Μεσολόγγι, με ταυτόχρονη επανάσταση της Ηπείρου.

- Κίνηση του στόλου στα νησιά, επανάσταση της Χίου.

- Κίνηση εκστρατευτικού σώματος προς Μακεδονία, επανάσταση των Μακεδονικών πόλεων και του Ολύμπου.

- Υποστήριξη της επανάστασης της Χαλκιδικής με αποστολή Ολυμπίων και Ναουσαίων.

- Σύμπραξη Ολυμπίων και Ναουσαίων στην επιχείρηση κατάληψης της Βέροιας. (Βαλσαμίδης, 2021)

Οι Ναουσαίοι ήρθαν σε συνεννόηση με τους προκρίτους άλλων μακεδονικών πόλεων (Σιάτιστα, Καστοριά, Βέροια, Βοδενά, κ.α.) και τους προέτρεψαν σε ταυτόχρονο γενικό ξεσηκωμό, δυστυχώς όμως η κατάπνιξη της επανάστασης στην Χαλκιδική και η αγριότητα των αντιποίνων ανέστειλαν τα όποια σχέδια. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:12. Κολτσίδας, 2012:345)

Δυστυχώς το αρχικό σχέδιο δεν εφαρμόστηκε όπως είχε σχεδιαστεί και δεν ήρθε καμία βοήθεια από την νότιο Ελλάδα, με αποτέλεσμα στην επιχείρηση κατάληψης της Βέροιας να μην συμμετάσχουν οι δυνάμεις του Ολύμπου και να οργανωθεί το εγχείρημα μόνο με τους καπεταναίους της Νάουσας και της γύρω περιοχής. Σε συσκέψεις των οπλαρχηγών Καρατάσιου, Ζαφειράκη, Γάτσου, Δεληγιάννη, Καμπίτη, Κατσαούνη, Πετσάβα, Ραμαντάνη, Σιούγκαρα, Διαμαντή Νικολάου, Κωτούλα, Δημήτριο Τσιάμη, Διαμαντή Ολυμπίου κ.α., αποφασιστικέ η κήρυξη της επαναστάσεως στη Νάουσα και η επίθεση κατά των τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων στη Βέροια. (Κολτσίδας, 2012:345. Μέρτζος, 2020)

Η επανάσταση στη Νάουσα κηρύχθηκε την Κυριακή της Ορθοδοξίας 19 Φεβρουαρίου του 1822 στο Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου σε παλλαϊκή δοξολογία, ευλογούντος του ηγουμένου της Μονής των Ταξιαρχών, Ζαχαρία. (Βαλσαμίδης, 2009:90. Κολτσίδας, 2012:351. Χιονίδης, 1985:5)

Ενώ στις 8 Μαρτίου 1822 ακολούθησε η εξέγερση στον Όλυμπο. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:12)

agios dimitrios naousas mnimio

Μνημείο στο νέος Μητροπολιτικό Ναό Αγίου Δημητρίου στη Νάουσα (Αρχείο, Β. Ασβεστά)

Η ισχυρή τριανδρία που είχε πάρει τα ηνία του αγώνα αποτελούνταν: από τον Ναουσαίο πρόκριτο Ζαφειράκη Θεοδοσίου Λογοθέτη, τον Αγγελή Γάτσο και τον Τάσιο Καρατάσιο - κατά κόσμον γερο-Καρατάσιο από το Διχαλεύρι, χωριό κοντά στον σημερινό Στενήμαχο.


Ζαφειράκης Λογοθέτης	Αγγελής Γάτσος	Τάσιος Καρατάσιος

Η επιδρομή στη Βέροια (8 Μαρτίου 1822)

Με την επίσημη κήρυξη της επανάστασης, ο γερο-Καρατάσιος αναγορεύτηκε στρατάρχης και αμέσως κατέλαβε περάσματα στα βουνά, δρόμους και γέφυρες. Πρώτος στόχος ήταν η Βέροια και εκστράτευσε εκεί με 1800 πολεμιστές. (Οικονόμου, 2005)

Οι λόγοι της κατάληψης της Βέροιας ήταν, διότι:

Στην πόλη υπήρχε ισχυρή τουρκική φρουρά και
Η θέση της πόλης ήταν στρατηγικής σημασίας. Έλεγχε τις οδικές αρτηρίες Θεσσαλονίκης – Νάουσας και Θεσσαλονίκης – Κοζάνης. Αν ελευθερώνονταν ο άξονας Βέροια – Νάουσα θα λειτουργούσε σαν ασπίδα για τις υπόλοιπες πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:13)

Η κατάληψη της Παναγία Δοβράς

Στις 20 Φεβρουαρίου ο Καρατάσιος με τον Ζαφειράκη, μαζί με τον Δημήτρη Σιούγκαρα και τον Λάζο Ραμαντάνη, κατέλαβαν το μοναστήρι της Ιεράς Μονής Κουκουμητριώτισσας ή Ελεούσας που σήμερα φέρει το όνομα Παναγία Δοβρά και το πολεμικό συμβούλιο των αρχηγών αποφάσισε την πραγματοποίηση της επίθεσης κατά της Βέροιας τα ξημερώματα της επόμενης μέρας, όπως γράφει και ο Ν. Κασομούλης, αν και ο Ν. Φιλιππίδης τοποθετεί την έφοδο κατά της πόλης μετά την 8^η Μαρτίου 1822, ενώ από τα αρχεία του ιεροδικείου της Βέροιας-Νάουσας έχουμε την πληροφορία ότι η επίθεση πρέπει να έγινε την 31η Μαρτίου του 1822. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε:13. Κολτσίδας, 2012:354-355. Χιονίδης, 1985:5)

Το σχέδιο της επίθεσης

Το σχέδιο της επίθεσης κατά της Βέροιας είχε ως εξής:

Ο Ζαφειράκης θα καταλάμβανε το βράδυ, τις γέφυρες Καρά Αχμέτ και Μπαρμπούτας και θα επιτιθόταν στην κοντινή οθωμανική συνοικία.
Ο Δημήτριος Σιούγκαρας θα βρισκόταν στις θέσεις Μύλοι και Παλαιοφόρος, κοντά στην Εληά.
Ο Λάζος Ραμαντάνης θα έπιανε τις εξόδους προς τη δυτική πλευρά της πόλης, δηλαδή προς Ξηρολίβαδο και την Καστανιά, κοντά στον Αράπ μαχαλά (περιοχή μεταξύ παλιάς στρατολογίας – Αγίας Κυριακής – παλιό νοσοκομείο) και στο Τσιαλιαίκ Μπαϊρι, (περιοχή κάτω από τη βίλα του Βικέλα), Γκιουλάκ Γκελτί (από το Σκρέτ έως την οδό Καπετάν Λιόλιου.
Τέλος ο γέρο-Καρατάσιος, θα έδινε το σύνθημα της επιθέσεως, από τη συνοικία των Αθιγγάνων κοντά στο σημερινό νεκροταφείο, ενώ η επίθεση θα γίνονταν και από την περιοχή των Αγίων Αναργύρων εναλλακτικά. Η επιχείρηση άρχισε τη 2^η νυκτερινή ώρα. (Χιονίδης, 1985:5)

Οι ενέργειες των Τούρκων

Από την άλλη πλευρά, ο Μεχμέτ Αγάς (κεχαγιάμπεης), του βαλή της Θεσσαλονίκης, που υπερασπιζόταν τη Βέροια δεν έμεινε άπραγος. Αντικατέστησε όλους τους δερβέναγες που ήλεγχαν τις διόδους, με άτομα της εμπιστοσύνης του. Ταυτόχρονα, συνέλαβε και αποκεφάλισε 12 Βεροιώτες προκρίτους, που είχαν μυηθεί στον αγώνα, με το φοβερό Τούρκο δήμιο Μουσλήμ αγά και αφόπλισε όλους τους χριστιανούς κατοίκους ενισχύοντας ταυτόχρονα τη φρουρά της πόλης. Ανάμεσα στα θύματα του, συγκαταλέγονται επίσης, 36 πρόκριτοι τους οποίους φυλάκισε στη Θεσσαλονίκη και ενήργησε σε βάρους τους έρευνες για την ανεύρεση όπλων. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:14. Κολτσίδας, 2012:356. Οικονόμου, 2005)

Διασώθηκαν αρκετές πληροφορίες για την τύχη των επαναστατών της Βέροιας και ιδιαίτερα των προυχόντων. Σε έγγραφο του τουρκικού ιεροδικείου της Βέροιας γράφεται ότι δόθηκαν 600 γρόσια αμοιβή στον δήμιο Μουσλίμ αγά, για τον απαγχονισμό των 12 "απίστων" της Βέροιας, όπως και 130 γρόσια, για αντίτιμο ζωοτροφών για τους 36 Βεριώτες προκρίτους που στάλθηκαν στη Θεσσαλονίκη, 800 γρόσια για αμοιβή 10 φυλάκων που μάζευαν τα όπλα των "απίστων" της Βέροιας, 650 γρόσια για δώρο στον καλόγηρο Σεραφείμ που κατέδωσε που κρύβονταν τα όπλα και για αμοιβή του οδηγού που μετέφερε τους 36 Βεροιώτες, ενώ εισπράχθηκαν 16.000 γρόσια (δηλαδή 160 χρυσές λύρες) από την πώληση των αντικειμένων των χριστιανών κατοίκων της πόλεως. (Χιονίδης, 1985:7)

Σύμφωνα με πληροφορία του ιστορικού, Ν. Κασομούλη (που επιβεβαιώνεται και από τούρκικο έγγραφο), την ίδια μέρα είχε φτάσει στη Βέροια ο Λουμπούτ πασάς με πολύ στρατό. Υπάρχει και η εκδοχή, ότι η επίθεση ήταν καταδικασμένη γιατί είχε προδοθεί το σχέδιο επιχειρήσεων, από αντιπολιτευόμενους του Ζαφειράκη στη Νάουσα, από την παράταξη του αντιπάλου του Μάμαντη. (Ανθόπουλος, χ.χ.ε.:14. Χιονίδης, 1985:6)

Η επίθεση

Η επιδρομή κατά της Βέροιας πραγματοποιήθηκε από τη βορειοδυτική πλευρά της πόλεως (περιοχή του σημερινού νεκροταφείου), όπου ήταν και η συνοικία των τσιγγάνων και δυτικά αυτής στην γέφυρα του Καρά Αχμέτ. (Κολτσίδας, 2012:356. Χιονίδης, 1985:6)

Ο Ζαφειράκης βρήκε ισχυρή αντίσταση στην περιοχή της Μπαρμπούτας όπου άφησε τον Αγγελάκη Γουντύλη με 150 άντρες και ο ίδιος μετακινήθηκε στην εβραϊκή συνοικία την λεγόμενη "Χάβρα". Οι Τούρκοι ξαφνικά βρέθηκαν ανάμεσα σε δύο πυρά, όπου επικράτησαν οι δυνάμεις του Ζαφειράκη.

Ο Γέρο Καρατάσος, μπήκε στη συνοικία των γύφτων και προχώρησε προς την σημερινή πλατεία του Αγίου Αντωνίου, αλλά εκεί αντιμετώπισε τη σθεναρή αντίσταση των τούρκων, που ήταν ταμπουρωμένοι σε σπίτια Γύφτων και Ελλήνων, τα οποία είχαν καταλάβει από νωρίς. Αναγκάστηκε λοιπόν να υποχωρήσει και κατά την υποχώρηση διέταξε να βάλουν φωτιά στη γειτονιά των τσιγγάνων. (Χιονίδης, 1985:5)

Ο Ζαφειράκης προσπαθούσε να καταλάβει την συνοικία της Χάβρας για να προχωρήσει προς την πλατεία Ωρολογίου-Δικαστηρίων, όπου βρίσκονταν η κύρια τουρκική δύναμη.

Ο Τούρκος κεχαγιαμπέης προσπάθησε να εισέλθει στη Χάβρα αλλά οι Εβραίοι είχαν κλειδωμένες τις μεγάλες πόρτες της και δεν τις άνοιγαν, οπότε προσπάθησε να μπει στη συνοικία από τη δυτική πλευρά, δηλαδή από το δρόμο από την πλατεία Ωρολογίου. Τότε ο Ζαφειράκης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις θέσεις του και να υποχωρήσει προς το μοναστήρι της Παναγίας Δοβρά. (Χιονίδης, 1985:6)

Ο Λάζος Ραμαντάνης βρήκε σθεναρή αντίσταση στον Μπαϊρ Μαχαλά (περιοχή Βικέλα) και υποχώρησε γύρω στις 4 το πρωί κι αυτός στο σημείο συγκέντρωσης στην περιοχή της Δοβρά.

Ο Δημήτριος Σιούγκαρας ήταν αρχηγός της οπισθοφυλακής με σκοπό να εμποδίσει τους Τούρκους στην περιοχή των Λαδομύλων – Μύλων και του Παλαιοφόρου να προχωρήσουν στο πεδίο της μάχης.

Η επιχείρηση τελικά απέτυχε, πιθανότατα γιατί:

Οι δυνάμεις των Τούρκων ήταν πολύ μεγάλες και καλά εξοπλισμένες.
Υπήρχε αδυναμία επικοινωνίας μεταξύ των τεσσάρων ομάδων που επιτέθηκαν στην πόλη και
Ο αφοπλισμός των κατοίκων της Βέροιας, στέρησε την βοήθεια εκ των έσω.

Μετά την αποτυχημένη επίθεση στην Βέροια του γέρο-Καρατάσιου και των υπολοίπων Ναουσαίων επαναστατών, όλοι κατέφυγαν στην βάση εξορμήσεως τους στην Παναγία Δοβρά.

[Πηγή κεντρικής φωτογραφίας: https://www.archaiologia.gr/, H οθωμανική αρχιτεκτονική στην πόλη της Bέροιας, Aναστασία I. Mαργιέ, Άννα Σ. Mατσκάνη, Tελειόφοιτες του Tμήματος Aρχιτεκτόνων Πολυτεχνικής Σχολής AΠΘ]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΈΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Ακριτίδης Α. (2020). Ο θησαυρός του Γαλακτού. Εκδόσεις Αποστακτήριο.
Αρχημανδρίτου Παλαμά, (2020). Λόγος Πανοσιολογιότατου καθηγούμενου κατά την τελετή ενθρόνησης υπό του σεβασμιοτάτου Μητροπολίτου Βεροίας κ.κ. Παντελεήμονος. Ιερά Μονή Θεοτόκου Καλλίπετρας.
Αρχημανδρίτου Πορφύριου (2016). Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Πιερίων, Προσκυνητάριον, ήτοι οδηγός του προσκυνητού. Εκδόσεις Αποτομή: Βέροια.
Βαλσαμίδης Μ. (2002). ΨΗΦΙΔΕΣ. Βαλσαμίδης Μανώλης: Νάουσα.
Βαλσαμίδης Μ. (2009). ΨΗΦΙΔΕΣ τόμος 3ος. Βαλσαμίδης Μανώλης: Νάουσα.
Βακαλόπουλος, Κ. (1983). Ο βόρειος ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, 1878-1894. Απομνημονεύματα Αναστάσιου Πηχέωνα, Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 196: Θεσσαλονίκη.
Βακαλόπουλος, Α. (1992). Ιστορία της Μακεδονίας, 1354-1833. Εκδόσεις Βάνιας: Θεσσαλονίκη.
Βασδραβέλλης, Ι. (1950). Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνας, 1796-1832.Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 10: Θεσσαλονίκη.
Βασδραβέλλης, Ι. (1952). Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Α' Αρχείον Θεσσαλονίκης, 1695-1912. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 13: Θεσσαλονίκη.
Βασδραβέλλης, Ι. (1954). Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, Β' Αρχείον Βέροιας - Νάουσας, 1598-1886. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 19: Θεσσαλονίκη.
Βασδραβάλλης, Ι. (1950). Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της ανεξαρτησίας αγώνες 1796-1832. Εκδ. δευτέρα. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Μακεδονική βιβλιοθήκη αριθ. 10: Θεσσαλονίκη. 8ο σ. ιβ' + 346.
Βενέδικτου Ιερομονάχου Αγιορείτου (2013). Συναξαριστής 19ου και 20ού αιώνα. Έκδ.: Συνοδίας Σπυρίδωνος ιερομονάχου, Ιερά Καλύβη, Άγιος Σπυρίδων Α’ , Νέα Σκήτη Αγίου Όρους.
Γιοβανόπουλος Δημήτριος, (2007). Τo Ρουμλούκι, Ιστορία - Λαογραφία - Συμμετοχή στο Μακεδονικό Αγώνα. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης.
Δημητριάδης Β. (1973). Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 39, Θεσσαλονίκη.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΒ΄ (ανάλογα με την έκδοση).
Καγκελίδου Π. (1993). ΠΑΤΡΙΔΑ. Μορφωτικός Πολιτιστικός Σύλλογος Κοινότητας Πατρίδας "Ευστάθιος Χωραφάς": Βέροια.
Καλλιγάς Ν. (2014). Αναπολώντας στους δρόμους της Βέροιας.
Κολτσίδας Α. (2010). Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας κατά το 1822. Αφοί Κυριακίδη: Θεσσαλονίκη.
Κολτσίδας Α. (2010). Ιστορία της Βέροιας και της περιοχής με παράλληλη τοπογραφία της πόλης. Πρώτος τόμος. Εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη: Θεσσαλονίκη.
Κορδάτος, Γ. (1960). Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς. Εκδόσεις 20ος Αιώνας: Αθήνα.
Κουκούδης Α, (2000). Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων. Μελέτες για τους Βλάχους 2. Εκδόσεις Ζήτρος,: Θεσσαλονίκη.
Κουκούδης Α.(2001). Οι Βεργιάνοι Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της Κεντρικής Μακεδονίας. Μελέτες για τους Βλάχους 4. Εκδόσεις Ζήτρος: Θεσσαλονίκη.
Κουκούδης Α. (2011). Οι Βλάχοι στη Νάουσα του 1821:στοιχεία και ενδείξεις. διαχρονικής παρουσίας. Μελετήματα Ημαθίας, Έτος Γ’, Τόμος 3 (2011), Εταιρεία Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Βέροια 2012.
Λαμπρίδης Ι. (1888). Ηπειρωτικά Μελετήματα.Τεύχος 3, Κουρεντιακά και Τσαρκοβιστιακά: Εν Αθήναις.
Λιάκος Σ. (1965). Η καταγωγή των Βλάχων ή Αρμανίων. Μικροευρωπαϊκές (Βαλκανικές) Μελέτες 2: Θεσσαλονίκη.
Λιάκος Σ. (1971). Τί πράγματοι ήσαν οι Σκλαβήνοι (=Asseclae), έποικοι του Θέματος Θεσσαλονίκης, (Δρουγουβίται - Ρυγχίνοι - Σαγουδάτοι). Μικρευρωπαϊκές Μελέτες 4: Θεσσαλονίκη.
Μελίκης Γ. (1985). Τα λαογραφικά της Μελίκης
Μπάιτσης Δ. ( ). Ο κύκλος της Ζωής και το Δημοτικό τραγούδι της Νάουσας.
Μπάλλας Ν. (1962). Ιστορία τους Κρουσόβου. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών 56: Θεσσαλονίκη.
Μπλιάτκας Θ. (2012). Νάουσα, Νιάουστα, Από την ίδρυση μέχρι και το ολοκαύτωμά της (1383-1822): Πρωταγωνιστές, συμπρωταγωνιστές. Μπλιάτκας Θ.: Νάουσα.
Οικονόμου Αλ. (2005). Νάουσα: ο τόπος, το χθες και το σήμερα… Εκδόσεις Πέργαμος: Αθήνα.
Οικονόμου Αλ. (2020). Νάουσα Η ΠΟΛΗ ΜΑΣ. Μεταμορφώσεις του Αστικού τοπίου από τον 19^ο στον 20^ο αιώνα. Εκδόσεις I Write.
Παπαβασιλείου Α. (1972). Ιστορικά σημειώματα για τους Βλάχους. Βέροια.
Παπαδριανός Ι. (1993). Οι Έλληνες απόδημοι στις γιουγκοσλαβικές χώρες, 18ο –20ος αι. Έκδόσεις Βάνιας: Θεσσαλονίκη.
Παπάζη Δη. (1995). Ιστορία της Ιεράς μονής Τιμίου Προδρόμου (Σκήτη) Βεροίας. Βέροια σσ. 87
Παπατζανετέας Π. (1960). Μακεδονικός Αγών - Απομνημονεύματα.
Σόρμας Νι. (2007). Λαογραφικοί απόηχοι του Καταφυγίου Πιέριων – Κοζάνης. Εκδόσεις Μάτι: Κατερίνη.
Σταυρόπουλος Β. (1961). Μακεδονικός Αγών – Απομνημονεύματα.
Στουγιαννάκης Ε. (1993). Ιστορία της πόλεως Ναούσης, (κατά ανέκδοτον σχεδίασμα Δ. Πλαταρίδη). Έκδοση, Συλλόγου Αποφοίτων 1993: Θεσσσαλονίκη
Τάτσης Δ. (1993). Γνωριμία με την επαρχία Κονίτσης. Κόνιτσα.
Τζαφερόπουλος Α. (1969). Τουριστικός οδηγός Ημαθίας, Βέροια – Νάουσα – Αλεξάνδρεια - Περίχωρα, Θεσσαλονίκη.
Φιλιππίδης Ν. (1881). Η επανάσταση και η καταστροφή της Νάουσας. Αθήνησι.
Χατζηιωάννου Νι. (2010). “ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΧΑΛΑΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ”.
Χιονίδης Γ. (1971). Τα ληφθέντα υπό των Τούρκων μέτρα κατά των Ελλήνων επαναστατών του 1821 εις την Μακεδονίαν. Θεσσαλονίκη, σσ.131
Χιονίδης Γ. (1981. Νέα στοιχεία για τη χρονολόγηση του "χαλασμού" της Νάουσας και των μοναστηριών στο 1822. Μακεδονικά 21: Θεσσαλονίκη.
Χιονίδης Γ. (1984). Ο Μακεδονικός Αγώνας στην περιοχή της Βέροιας
Χιονίδης Γ. (1985). Η συμβολή της Βέροιας στην επανάσταση του 1821. Έκδοση του τμήματος της Περιηγητικής Λέσχης της Βέροιας: Βέροια.
Χιονίδης Γ. (1988.) Τα έγγραφα του αρχείου του Αλή πασά των Ιωαννίνων της Γενναδείου Βιβλιοθήκης που αναφέρονται στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία. Μακεδονικά 26: Θεσσαλονίκη.
Χιονίδης Γ. (1993). Η Νάουσα, η επανάσταση και ο χαλασμός της το 1822, Νιάουστα. Βασδραβέλλη, Η Νάουσα.
Χιονίδης Γ. (1979). Ανέκδοτα έγγραφα και άγνωστα στοιχεία για κλεφταρματολούς και για την επανάσταση (1821-1822) στη Μακεδονία και ιδιαίτερα στον Όλυμπο. Βέροια
Χριστοδούλου Α. (1965). Η συμβολή της Βεροίας εις τον Μακεδονικόν Αγώνα 1902-1908

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Baker J. (1876). H Τουρκία στην Ευρώπη.

Capidan, Theodor, (926). Romanii Nomazi, Cluj.

Gopgevic, Spiridon, (1889). Makedonien und Alt-Serbien, Verl. L. W. Seidel & Sohn, Wien.

Haciu, Anastase N., (1936). Aromanii: comert, industie, arte, expasiune, civilizatie, Tip. Cartea Putnei, Foscani.

Leake, William Martin, (1835). Travels in Northern Greece, vol.III, London.

Pouqueville, François, (1995) Ταξίδι στην Ελλάδα, Μακεδονία - Θεσσαλία, εκδόσεις Αφοί Τολίδη, Αθήνα.

Thompson, Maurice S. - Wace, Alan J. B., (1989). Οι Νομάδες των Βαλκανίων: Περιγραφή της ζωής και των εθίμων των Βλάχων της Βόρειας Πίνδου. Εισαγωγή-σχόλια: Νίκος Κατσάνης, μετάφραση: Πάνος Καρογιώργος, Αφοί Κυριακίδη, Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Τρικάλων 2, Θεσσαλονίκη.

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Αρχιμανδρίτη π. Ανθόπουλος Δ. (χ.χ.ε.). «Η μάχη της Δοβρά». Παύλειος λόγος: Βέροια.
Βέτσος Αν. (2019). «Το άγνωστο ολοκαύτωμα της Νάουσας στις 22 Απριλίου 1822». https://pierikialithia.blogspot.com/2019/04/t-22-1822.html
Καραούλη Μ. ( χ.χ.ε.). «Το άγνωστο ολοκαύτωμα της Νάουσας». Εφημερίδα Μακεδονία.
Μέρτζος Ν. (2020). «Εθνεγερσία και θυσία της Μακεδονίας». http://www.fatsimare.gr/kserete-oti/2020/01/30/ethnegersia-kai-thysia-tis-makedonias
Μητροπολίτου κ.κ. Παντελεήμονος , (2010). «Ο χαλασμός της Νάουσας, 1822». Περιοδικό Ι.Μ. Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας: Παύλειος Λόγος, τεύχος 86.
Μοσχόπουλος Ι. (2016). «ΖΗΣΗΣ ΓHΔΙΩΤΗΣ ο συντοπίτης μας αγωνιστής του 1821-1822». https://www.alexandriamou.gr/politistika/zhsis-gidiotis-o-syntopiths-mas-agonisths-toy-1821-1822-grafei-o-giannis-mosxopoylos.html
Μοσχόπουλος Ι. (2017). «ΤΟ ΡΟΥΜΛΟΥΚΙ ΣΤΑ 1821». https://www.alexandriamou.gr/ta-en-dimo-en-oiko/to-roymloyki-sta-1821-grafei-o-giannhs-mosxopoylos.html
Μοσχόπουλος Ι. (2021). «Η Αλεξάνδρεια και η περιοχή του Ρουμλουκιού κατά την Επανάσταση του 1821». https://pressgreece.gr/politismos/20551-i-aleksandreia-kai-i-perioxi-tou-roumloukioy-kata-tin-epanastasi-tou-1821/
Μπλιάτκα Θ. ( ). «Νάουσα, από την ίδρυση μέχρι το ολοκαύτωμά της».
Καραούλη Μ. «Το Ολοκαύτωμα της Νάουσας», σε: oikohouse.wordpress.com
gr, bliatkas-thomas.pblogs.gr, antexoume.wordpress.com, thessnews.gr
https://my1821.gr/history/1821/60-prosfores-thysies-kai-aftothysies-gynaikon-stin-epanastasi-tou-1821
https://www.veriahistory.gr/%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%B7
Μαρίας Καραούλη στην εφημερίδα «Μακεδονία», «Το άγνωστο ολοκαύτωμα της Νάουσας».